Eeuwig en veranderlijk Rusland
Leo Erkens foto’s doen recente omwentelingen in Oost Europa herleven
Michel Krielaars (17-5-2013)
Het is een beeld dat ik nooit zal vergeten: de dissidente toneelschrijver Václav Havel die in een Praags theater de in ongenade gevallen politicus Alexander Dubcek om de nek valt nadat hij heeft gehoord dat het presidium van de Tsjechoslowaakse Communistische Partij is opgestapt onder druk van het straatprotest. Het is 24 november 1989 en in Oost-Europa tuimelt het ene na het andere regime om. Wat niemand kon geloven, gebeurt ineens. De verbijstering daarover zit in die omhelzing besloten.
Leo Erken (1964) legde dat intieme moment met zijn camera vast. Maar hij klikte ook nog even door en wist de mijmerende blik van Dubcek te vangen, die zich op dat moment misschien wel realiseerde hoe banaal het lot kan zijn. Mooier wordt melancholie zelden verbeeld.
Tussen 1987 en 2003 heeft Erken bijna alle omwentelingen in Oost-Europa, de Balkan en de Sovjet-Unie als fotograaf verslagen, met veel aandacht voor het dagelijks leven in die getroebleerde gebieden. Het resultaat daarvan verscheen onder meer in de Volkskrant, maar is nu gebundeld in een mooi tweetalig boek Street. Eastern Europe and the former Soviet Union.
Erkens fotografie heeft iets fascinerends. Zo weet hij heel goed het voorzichtige ontwaken van het gewone volk weer te geven dat ineens genoeg had van zijn communistische heersers met hun mooie, onvervulde beloftes. Die ontluikende energie heeft iets prachtigs en laat die indrukwekkende tijd helemaal herleven.
Op zijn foto’s van de nieuwe leiders kun je heel goed zien hoe ineens de angst van hun gezichten is verdwenen, zoals bij Tadeusz Mazowiecki, die in 1989 in de coulissen van het Poolse parlement de uitslagen van de verkiezingen afwacht en even later namens vakbond Solidariteit de eerste niet-communistische premier van Polen zal worden. Door zo’n indringende foto herinner je je die gebeurtenis als de dag van gisteren.
Naarmate je verder bladert in Street lijkt het wel alsof er alsmaar meer mensen op de foto’s verschijnen. Ze worden steeds moediger en lijken zich door niemand nog de les te laten lezen. Maar alsof hij ook de keerzijde van die positieve ontwikkelingen wil laten zien zijn er ineens foto’s uit het Joegoslavië van 1991, van de nationalistische leiders Franjo Tudjman en Slobodan Milosevic, van doodskisten, die op straat achter een tank liggen, van een oorlog die net begonnen is, en vooral van de enorme chaos die losbarst als de bestaande machtsverhoudingen ineens verkruimelen. Een chaos waar niemand een antwoord op weet.
Of neem Erkens foto’s uit het Moskou van 1991 en 1992: een nuchtere Jeltsin, een dynamisch parlement dat zich tegen diens shockhervormingen verzet, de daaropvolgende belegering van dat parlement door regeringstroepen, doden op straat, gewone Russen die niets begrijpen van wat er nu werkelijk aan de hand is, en dan ineens… een sip kijkende nieuwe premier: Vladimir Poetin. Het vervolg kennen we.
Ook is er ruimschoots aandacht voor het ‘eeuwige’ Rusland, waar in wezen niets verandert, waar iedereen nog altijd in min of meer dezelfde kleren loopt, waar een priester het ingezaaide land zegent en eindeloze rijen vervallen, betonnen flats je een permanente depressie bezorgen. Als geen ander heeft Erken hier de emoties gevangen van een volk dat muurvast zit in eeuwenoude tradities en het leven neemt zoals het is. Zie bijvoorbeeld die foto van de eerste Russische vestiging van MacDonald’s, op het Moskouse Poesjkinplein in januari 1991. Aan een tafeltje zit een meisje dat wezenloos voor zich uitkijkt, alsof ze zich in de abrupt geïmporteerde wereld van het wilde kapitalisme nog niet op haar gemak voelt.
Of neem die kleurenfoto van twee jongens, die op vliegveld Domodedovo wachten op hun vertraagde vlucht naar de Kaukasus. Een draagt een pet en kijkt je verliefd aan als in een gedicht van Josif Brodski.
Erkens foto’s van kozakken in Zuid-Rusland mogen er ook zijn. Ze doen je je gevoel van tijd geheel verliezen. Ben je in 1894, in 1904 of in 1994?
Die tijdloosheid geldt nog meer voor zijn foto’s uit het dagelijkse leven in andere delen van de voormalige Sovjet-Unie, waar hij al die zestien jaar actief is geweest. Ze hebben iets tijdloos en ontroerends. Maar dat komt ook doordat in sommige delen van de wereld de verleden tijd nooit voltooid wordt.
